Diary

Termin „faszyzm” wywodzi się od włoskiego słowa fascio – oznaczającego związek, które to posiada proweniencję łacińską. W starożytnym Rzymie słowo fasces oznaczało wiązki rózg z wystającym z nich toporem, będące oznaką władzy konsulów lub dyktatorów, noszoną przed nimi przez liktorów, jak też symbolem karzącej mocy prawa.
     W węższym znaczeniu, przez faszyzm rozumiemy ruch polityczny, doktrynę oraz system ustrojowy panujący w całych Włoszech w latach 1922-1943, a na obszarze formalnej jurysdykcji Włoskiej Republiki Społecznej, zwanej potocznie Republiką Saló, w latach 1943-1945.
     W sensie bardzo ogólnym faszyzm oznacza ruchy polityczne, doktryny oraz systemy w różnych krajach, wzorujące się, nawiązujące lub w różnym stopniu zbliżone do faszyzmu włoskiego, będące, podobnie jak on połączeniem elementów syndykalizmu, socjalizmu i nacjonalizmu, często jednak różniące się pod wieloma względami, i od niego, i pomiędzy sobą, a w zależności od tych różnic zbliżające się albo do prawicowego autorytaryzmu, albo do lewicowego populizmu, będące zarazem antyliberalne i antykomunistyczne.
    Niektóre ujęcia przedstawiają faszyzm jako jedną z odmian nowoczesnych ideologii i systemów totalitarnych – totalizm, bądź tzw. demokracji totalitarnej. W tej perspektywie jest to wytwór społeczeństwa masowego, a zarazem symptom nowożytnego kryzysu kultury i rozkładu demokracji liberalnej.
    Doraźna propaganda pojmuje nierzadko faszyzm jako pojęcie skrajnie pejoratywne i nasycone negatywnymi emocjami, utożsamiając jego sens oraz  zakres z ideologią rasistowską i ze zbrodniczymi praktykami. Faszyzm staje się tutaj epitetem służącym reprezentantom tzw. antyfaszyzmu do wskazywania wroga publicznego, a w konsekwencji do jego moralnego poniżenia i kryminalizacji. W tym kontekście faszyzm może być, w zależności od interesów ideologicznych i politycznych danego „antyfaszyzmu”, każdym poglądem i każdym działaniem sprzecznym z ideologią oraz systemem komunistycznym lub demoliberalnym.
    Termin „nazizm” pochodzi od niemieckiego rzeczownika Nasismus, będącego skrótem od przymiotnika nationalsozialistische znaczącego „narodowy socjalizm”. Terminu tego używa się często synonimicznie ze słowem „hitleryzm”.
    Nazizm uważany jest za przypadek graniczny faszyzmu lub, w innych interpretacjach, za jego szczytową i skondensowaną we właściwych mu znamionach formę, albo za skrajną i zwyrodniałą jego postać oraz oparty na jego ideologii system państwowy hitlerowskiej III Rzeszy w latach 1933-1945.
    Nazizm jak sugeruje jego nazwa, wpisuje się w pewien nurt populistyczny, uznając, iż jednostka wybitna wyraża prawdziwe interesy narodu niemieckiego w znacznie większym stopniu niż mogłyby to uczynić jakiekolwiek procesy demokratyczne. Przynajmniej w retoryce był antykapitalistyczny, uważał kapitalizm za żydowski spisek w celu pozbawienia Niemców ich praw naturalnych. Państwo postrzega się w nazizmie jako wcielenie dobra publicznego i uważa, że jest ono odpowiedzialne w pełni za organizowanie gospodarki, systemu nauczania oraz całego życia społecznego i kulturalnego. Główny akcent położono na mobilizację narodu  przez jedną partię, posługującą się nowoczesną technologią komunikacji masowej.
    W praktyce nazizm był zdominowany przez dążenie jego elit do władzy oraz zaangażowanie w ksenofobię, rasizm i szowinizm. Dążenie do naprawy odczuwanych jako zło postanowień Traktatu Wersalskiego (1919) i silne uczucia nacjonalistyczne zostały ujęte w doktrynie prawa aryjskiej rasy panów do przestrzeni życiowej (Lebensraum) na Wschodzie, do oczyszczania się z obcych narodowo i rasowo elementów, takich jak Cyganie, Żydzi czy Słowianie, a także do wyeliminowania wszystkich psychicznie i fizycznie upośledzonych przedstawicieli własnej rasy  i własnego narodu.
     Nazizm opierał się w wielu punktach na teoriach bardziej ortodoksyjnych konserwatywnych niemieckich (choć nie tylko) teoretyków i filozofów polityki. Łączył się też z pewnymi odkryciami naukowymi, dotyczącymi selekcji naturalnej i natury podziałów rasowych między ludźmi.
    Nazizm należy postrzegać jako doktrynę sensu stricto niemiecką, powstałą na gruncie niemieckim, mającą na celu realizację dążeń niemieckich i urzeczywistnioną jedynie w państwie niemieckim, czyli w III Rzeszy. Wyłącznie niemieckiego charakteru nazizmu nie przesłaniają liczne podobieństwa i naśladownictwa w różnym zakresie dostrzegane w pozaniemieckich ruchach de nomine lub de facto narodowosocjalistycznych.
     Najbardziej podstawowymi cechami doktryn faszystowskiej i nazistowskiej są autorytaryzm i totalitaryzm. Przez autorytaryzm rozumiemy rządy nie podlegające jakiejkolwiek kontroli społecznej, oparte na wymaganiu bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy. Rządy te wynikają w większym lub mniejszym stopniu z „charyzmy” przywódcy. „Charyzma” oznacza tu relację między liderem a jego zwolennikami, czyli wpływ, jaki ma ten pierwszy na drugich. Jest to więc zdolność przywódcy do wywierania bardzo intensywnego wpływu na normatywną orientację innych członków wspólnoty. W efekcie ukształtowania się tej relacji powinny ulec transformacji wartości lub wierzenia akceptowane przez zwolenników, zwolenników nie tylko ich zachowania. Lider zostaje uznany za „charyzmatycznego”, gdyż: primo – ma określoną misję do spełnienia, secundo – w sposób spontaniczny zostają uznane przez zwolenników jego wyjątkowe cechy, zdolności czy właściwości. To uznanie opiera się często na irracjonalnych emocjach, dla których punktem odniesienia są cech czy zdolności przywódcy na podobieństwo boskiego stygmatu. W politologii używane jest też określenie „charyzmy sytuacyjnej”. Nie ma ona nic wspólnego z mesjanistycznymi właściwościami liderów, choć może wywoływać charyzmatyczną reakcję. Tu na plan pierwszy wysuwają się cele i motywy, jakimi się przywódcy kierują. Społeczeństwa, które się znalazły w sytuacji kryzysowej, szczególnie skłonne są do postrzegania wodza jako osoby o niespotykanych kwalifikacjach. Lojalność wynika z faktu oferowania przez niego programu ocalenia społecznego czy nowej wizji społeczeństwa.
     Totalitaryzm pełni wszechogarniającą rolę społeczną, przeciwstawną nowoczesnym reżimom republikańskim (lub demoliberalnym), które pozostawiają, przynajmniej werbalnie, dużo większą przestrzeń dla prywatnej inicjatywy i indywidualnego działania.
     Za totalitarne uważa się państwo, które stosuje nowoczesne technologie i techniki organizacji do sprawowania całkowitej kontroli nad życiem społeczeństwa w dużym nowoczesnym państwie uprzemysłowionym. Zarówno III Rzesza jak i faszystowskie Włochy posługiwały się jedną masową partią do kreowania i wymuszania entuzjazmu części społeczeństwa. Nowoczesne metody komunikacji, takie jak gazety, kino i radio, były zmonopolizowane przez reżim i używane do propagowania kultu przywódcy. Stosowano przy tym terror i posługiwano się torturami. Masowa eksterminacja całych segmentów społeczeństwa jest też uważana za charakterystyczną cechę nazizmu i faszyzmu, choć podobnymi metodami posługiwali się również historyczni dyktatorzy; zazwyczaj odbywało się to na mniejszą skalę i nie tak systematycznie.
    Powszechnie historycy są zdania, iż ruchy faszystowskie zrodziły się jako następstwo Pierwszej Wojny Światowej, walki z bolszewizmem i kryzysu ekonomicznego kapitalizmu. Różnią się natomiast zasadniczo w ocenie, jak dalece ruch faszystowski i faszystowską praktykę poprzedziła teoria. Niektórzy zwracają uwagę na rewoltę europejskich myślicieli przeciwko liberalizmowi i marksizmowi po roku 1870, na dziewiętnastowieczne obawy przed demokracją masową, ujęte później przez Jose Ortegę y Gasseta w La rebelion de la masas (Madrid 1929).
     Robert Paxton przedstawia definicję funkcjonalną faszyzmu, mówiąc iż jest to system władzy i ułożenia organizacyjnego, które obiecuje wzmocnić jedność, energię i czystość nowoczesnej wspólnoty, to znaczy już posiadającej własną świadomość wobec innych wspólnot i zdolnej do wyrażania opinii publicznej. Faszyzm,  aby osiągnąć swoje cele, nie stara się uświadomić wolnych obywateli przez spójny system zasad intelektualnych, ale raczej pociągając tłum przez rozkołysanie emocji.
    Carl Joachim Friedrich i Zbigniew Brzeziński, będący zwolennikami wspólnego rozpatrywania faszyzmu, nazizmu i komunizmu, w latach pięćdziesiątych XX wieku stworzyli teorię, w myśl której społeczeństwa faszystowsko - nazistowsko –             komunistyczne odznaczają się sześcioma wspólnymi cechami:
  a) oficjalną ideologią,
  b) jedną masowa partią kontrolującą struktury państwa lub dublującą się,
   c )całkowitą kontrolą armii,
   d)  nadzór nad wszystkimi środkami masowego przekazu,
system terrorystycznej kontroli policyjnej, centralną kontrolę i sterowanie całą gospodarką przez monopolistyczną partię.
    Stanley G. Payne w pracy Fascism. Comparisan and Definition  (New York1980) kładzie ogromny nacisk na rozróżnienie między faszyzmem i nazizmem a ustrojami faszystowskimi i faszyzującymi. Zaznacza, iż większość faszyzmów nie wyszła poza stadium ruchu i nawet we Włoszech faszystom nie udało się ich zamierzeń ustrojowych w pełni przekształcić w rzeczywistość.  W ostatnim stadium walki o władzę, jak twierdzi Payne, faszyści w większości krajów nie mogli sobie poradzić bez sojuszników i albo ich nie znajdowali albo byli przez nich odsuwani od władzy. Usuwały ich ugrupowania rodzimej prawicy bądź oceniający krytycznie ich szanse Adolf Hitler, wódz nazistów, z pomocą swoich popleczników.
     Payne w odniesieniu do ruchów faszystowsko–nazistowskich wprowadza wspólne określenie systemów nacjonalistyczno–autorytarnych. Dzieli je na siedem typów:
- za specyficzną pełną formę systemu faszystowskiego uznaje jedynie reżim Hitlera, który niemal całkowicie wyplenił wszelkie formy pluralizmu i zapewnił jedyny system pełnej kontroli;
- Włochy Mussoliniego z zaznaczeniem, iż partia była podporządkowana państwu, a władza lidera niepełna;
- państwa satelickie lub półsatelickie III Rzeszy–żadne z nich nie spełniło kryteriów pełnego reżimu faszystowskiego albowiem faszystowskie ugrupowania musiały tam na ogół ustępować miejsca tradycyjnej prawicy a Hitler wolał mieć do czynienia z tą właśnie formacją jako bardziej zakorzenioną w swoich krajach,    a także z powodu jej mniejszej agresywności wobec Niemców, do wyjątków zaliczamy tu Ante Pavelicia i ustaszów w Chorwacji, Vidkuna Quislinga w Norwegii czy strzałokrzyżowców Ferenca Szalasiego na Węgrzech;
- systemy oparte na dowództwach wojskowych z udziałem partii nacjonalistycznych ze znaczącą komponentą faszystowską, np. Rumunia w latach 1940 – 1944;
- autorytarne pluralistyczne systemy nie oparte na masowej bazie społecznej;
- konserwatywne bądź biurokratyczno–nacjonalistyczne systemy autorytarne usiłujące mobilizować masy, np. Brazylia za rządów Getulio Vargasa, Węgry Horthy’ego;
- systemy pretoriańskie, które obywają się bez mobilizacji mas, np. Grecja w czasie rządów czarnych pułkowników w latach 1967 – 1974.
    Serge Bernstein i Pierre Milza w Dictionnaire histotique des fascismes et du nazisme (Paris 1992) skłaniają się ku definicjom bardziej ogólnym. Niezależnie od cech specyficznych nazizmu i włoskiego faszyzmu, ich zdaniem istnieją bezsprzeczne podobieństwa między tymi systemami, które je określają jako faszystowskie:
- kult wszechpotężnego i wszechwiedzącego przywódcy charyzmatycznego;
- przewaga jedynej partii jako strażnika doktryny i czynnika podporządkowania społeczeństwa;
- wybujały nacjonalizm;
- wola stworzenia nowego człowieka, ukształtowanego według ideologii, która jest bazą systemu;
- prymat polityki, która prowadzi do stopniowego podporządkowania gospodarki, społeczeństwa, rodziny, wierzeń, moralności etc.
    Henri Michel twierdzi, iż faszyzm to przede wszystkim wyolbrzymiony nacjonalizm. Nieprzypadkowo rozwinął się on w pierwszym rzędzie w krajach, które uważały się słusznie czy niesłusznie za ofiary Pierwszej Wojny Światowej i Traktatu Wersalskiego. Faszyzm pojawił się także na terenach pogranicznych, o ludności niejednolitej etnicznie, wszędzie tam, gdzie istnieją duże napięcia narodowe.